Szparag (Asparagus officinalis)
Szparag mimo niewielkiej wartości odżywczej jest cenionym warzywem, uprawianym prawie w całej środkowej Europie. Należy, podobnie jak cebula, por czy szczypiorek, do rodziny liliowatych, jednak różni się bardzo budową od roślin cebulowych. Rośnie dziko nad brzegami rzek, na łąkach i na piaszczystych wybrzeżach morskich.
Szparagi były znane i cenione już w starożytnym Rzymie, a obecne metody uprawy stosowane były już w XV wieku. Za najlepsze pod uprawę szparagów można uznać gleby próchniczne, piaszczysto-gliniaste, o zawartości substancji organicznej 2,5—3,0%. W małym ogrodzie można przygotować grządkę szparagową, pod warunkiem, że dysponujemy odpowiednią glebą. Na grządce przeznaczonej pod szparagi warto uprawiać wcześniej rośliny okopowe lub warzywa strączkowe. Wskazane jest też głębokie spulchnienie gleby.
Zakładanie grządki szparagowej: a—spulchnione podłoże z domieszką kompostu obornikowego lub obornika bydlęcego, b—kopczyk z ziemi kompostowej, c — karpa szparagowa, d—żyzna gleba przykrywająca korzenie, e — warstwa ziemi kompostowej, f — ziemia u-przednio wybrana z rowka.
Uprawa szparagów bielonych. Szparagi wymagają dobrze nasłonecznionego stanowiska; szczególnie korzystne są skłony południowe. Rzędy winny mieć kierunek północ—południe. Należy unikać gleb podmokłych lub o wysokim poziomie wody gruntowej. Grządka szparagowa powinna mieć około 1,5 m szerokości. Jeśli zakłada się więcej rzędów, odległość między nimi winna wynosić 1,5 m; długość grządki może być dowolna. W środku grządki wykopuje się rowek szerokości 40 cm i głębokości 30 cm. Wybraną ziemię odkłada się na brzegach grządki. Następnie spulchnia się glebę w rowku i miesza z kompostowanym obornikiem bydlęcym. W kwietniu w środku rowka sadzi się szparagi co 40 cm.
Najlepiej sadzić rośliny jednoroczne, które mają 5—6 pąków i co najmniej 10 silnych korzeni. Można też sadzić rośliny dwuletnie. Produkcja rozsady we własnym zakresie wymaga sporo doświadczenia, dlatego lepiej kupić gotową, dobrze wyrośniętą rozsadę. W Polsce polecane są odmiany ‘Mary Washington’, ‘Schwetzinger Meisterschuss’, ‘Limbras’.
W przygotowanym rowku, co 40 cm, usypuje się z ziemi kompostowej kopczyki wysokości 8—10 cm. Na każdym rozkłada się równomiernie korzenie sadzonej rośliny, następnie lekko przykrywa je ziemią. Należy uważać, aby korzenie nie uległy przesuszeniu. Następnie rowek wypełnia się 3—4-centymetrową warstwą ziemi kompostowej oraz ziemi wcześniej wyjętej z rowka. Pąk wierzchołkowy szparaga powinien się znajdować około 18 cm poniżej powierzchni grządki. Całą powierzchnię opryskuje się preparatem krowieńca, a rośliny pojawiające się pod koniec maja — preparatem krzemionki. Rowek pozostawia się nie wypełniony całkowicie ziemią aż do końca roku. Należy systematycznie usuwać wyrastające chwasty. Brzegi rowka można obsadzić sałatą lub roślinami kapustnymi. Przed zimą rowek wypełnia się ziemią kompostową, a na wiosnę opryskuje preparatem krzemionki. Na wolnych pasach między rzędami szparagów można uprawiać latem fasolę karłową, ogórki, buraki czy selery. Nadziemną część szparagów opryskuje się latem i jesienią preparatem krzemionki. Kolejnej zimy glebę ponownie nawozi się obficie, a wczesną wiosną stosuje się preparat krowieńca. Pod koniec marca lub na początku kwietnia, jeszcze przed rozpoczęciem wzrostu roślin, nad rzędami szparagów usypuje się wały ziemi wysokości 35 cm i szerokości 50 cm. Następnie wyrównuje się je i lekko ubija ich powierzchnię deską lub łopatą. Potrzebną ziemię wybiera się z brzegu grządki, a nawet ze ścieżki.
Po trzech latach uprawy można zbierać pierwsze szparagi. Zbiory zaczynają się w kwietniu, a kończą pod koniec czerwca. Wypustki długości 17—20 cm wycina się specjalnym nożem po ostrożnym odgarnięciu ziemi. Otwory powstałe po wycięciu szparagów należy zapełnić ziemią i powierzchnię wału ubić. Przy ciepłej pogodzie rzędy kontroluje się kilka razy dziennie i wycina wypustki w miarę ich wyrastania, przy chłodnej — tylko raz. Podczas wycinania wypustek trzeba uważać, aby nie uszkodzić karpy korzeniowej. Aby zapobiec wystąpieniu szkodników, należy wycinać wszystkie wypustki, nawet najcieńsze. Po skończonym zbiorze spulchnia się ścieżki, a wały zrównuje. Na początku lipca zielone części rośliny należy opryskać preparatem krzemionki. Część nadziemną ścina się jesienią, tuż pod powierzchnią ziemi, kiedy pędy zaczynają żółknąć. Powierzchnię gleby przykrywa się dokładnie ziemią kompostową. W ten sposób postępuje się co roku. Szparagi można uprawiać w jednym miejscu przez 15 lat, a w korzystnych warunkach nawet przez 18 lat. W ostatnich latach uprawy grzędy nie są już tak równe jak na początku, a plony niższe; zbiera się wtedy głównie szparagi zielone. Plony szparagów są bardzo różne, zależą one głównie od pogody w okresie wiosennym. Po zlikwidowaniu grzędy szparagowej przez wiele lat nie należy zakładać jej w tym samym miejscu.
Jeżeli przestrzega się zasad uprawy biodynamicznej i właściwie nawozi, szparagi są rzadko atakowane przez choroby i szkodniki.
Uprawa szparagów zielonych. Uprawiane są coraz częściej ze względu na dużą zawartość witamin, zwłaszcza A i C. Uprawa ich jest podobna do wyżej opisanej, lecz nieco łatwiejsza. Rowki kopie się płytsze (15 cm), mniejsza jest też odległość rzędów (1,2 m). Nie usypuje się także wałów, gdyż wyrastające pędy powinny się zazielenić pod wpływem światła na całej swej długości. Zielone wypustki ścina się tuż nad powierzchnią, gdy osiągną długość 15—25 cm, i usuwa część zdrewniałą. Zbiory kończy się także pod koniec czerwca. Szparagi zielone są nieco o-strzejsze w smaku, co nie wszystkim może odpowiadać, lecz stanowią urozmaicenie w naszej kuchni.
Choroby grzybowe. Najgroźniejsza choroba szparagów to rdza szparagowa (Puccinia asparagi), która od lipca poraża zielone części roślin. Porażone, zżółkłe pędy należy wyciąć jesienią tuż pod powierzchnią gleby i najlepiej od razu spalić. Niebezpieczna jest też Rhizoctonia crocorum, która atakuje korzenie szparagów — są one wtedy pokryte czerwonofioletową grzybnią. W latach ciepłych i wilgotnych oraz przy zbyt małej rozstawie roślin duże szkody może wyrządzić szara pleśń (Botrytis cinerea). Groźna jest także choroba korzeni wywoływana przez Zopfia rhizophila. Przestrzeganie zasad racjonalnego nawożenia oraz stosowania gnojówki i naparu ze skrzypu hamuje rozwój chorób grzybowych.
Szkodniki. Duże szkody w uprawie może powodować trzep szparagówka (Platyparaea poeciloptera). Na szczęście rozwija się tylko jedno pokolenie, które pojawia się w okresie wzrostu młodych pędów. W związku z tym nie wolno dopuścić do rozwoju pędów nad powierzchnią gleby. Najbardziej narażone są młode plantacje w drugim roku po wysadzeniu roślin. W kwietniu samica tej muchówki składa jaja na końcach pędów, a wylęgające larwy wżerają się w pęd aż do nasady. Porażone pędy można poznać po charakterystycznym zwijaniu się w tzw. pastorał; należy je natychmiast wyciąć i spalić. Na szparagach mogą jeszcze wystąpić dwa szkodniki: poskrzypka szparagowa i poskrzypka dwunastokropkowa. Pierwsza atakuje młode rośliny, a druga owoce szparagów. Można je zwalczać Pyrethrum.
