W dynamice powstawania gleb wyróżnić można dwie kategorie procesów:
• procesy odgórne spowodowane działaniem czynników zewnętrznych, w tym wody opadowej i powierzchniowej; do tych procesów zaliczamy: hydratację i hydrolizę, namulanie, proces darniowy, wymywania (eluwialny), gromadzenia (iluwialny), rozkład aerobowy substancji organicznej i mineralnej gleb, humifikację, murszenie substancji organicznej, sorpcję fizyczną i fizyko-chemiczną;
• procesy oddolne wywołane działaniem czynników wewnętrznych, głównie wody wgłębnej; do tych procesów należą: podsiąkanie wody wgłębnej, hydratacja i hydroliza w warunkach anaerobiozy bezwzględnej, torfienie substancji organicznej, oglejenie substancji mineralnej, proces eluwialny i iluwialny, karbonizacja substancji organicznej.
W tabeli przedstawiono genezę i występowanie głównych typów gleb w Polsce.
Geneza i występowanie głównych typów gleb.
| Typ gleby | Utwór macierzysty | Występowanie | Uwagi |
| Gleby inicjalne skaliste | Skały lite niewapienne — granity, gnejsy, piaskowce | Tereny wysokogórskie, Karpaty, Sudety | Powstają „in situ”, miąższość do 10 cm, porośnięte jedynie lasem lub trawą |
| Gleby inicjalne luźne | Utwory niespoiste kwarcowo-krzemianowe, żwiry, piaski | Tereny górzyste głównie w Karpatach | Następne stadium przeobrażenia gleb inicjalnych skalistych |
| Gleby inicjalne ilaste | Łupki, gliny, iły | Zbocza gór i wzniesienia | Produkt erozji skał ilastych |
| Gleby bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych | Skały niewapienne | Tatry, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Kielecko-Sandomierska | Dalsze stadium rozwojowe gleb inicjalnych skalistych |
| Gleby słabo wykształcone ze skał luźnych | Piaskowce ubogie w związki zasadowe | Tereny górzyste | Dalsze stadium rozwojowe gleb inicjalnych luźnych |
| Typ gleby | Utwór macierzysty | Występowanie | Uwagi |
| Rędziny | Skały wapienne różnych formacji geologicznych, wapienie, margle, opoki, dolomity oraz gipsy | Roztocze, Wyżyna Lubelska, Nizina Sandomierska, Jura Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecka, okolice Radomia i Sieradza | Różne odmiany w zależności od właściwości skał macierzystych |
| Czarnoziemy | Lessy | Okolice Hrubieszowa, Tomaszowa Lubelskiego, Jarosławia, Przemyśla, Opatowa i Proszowic | Powstają w warunkach stepowych |
| Gleby brunatne | Gliny morenowe, pyły, piaski gliniaste, a w terenach górskich: piaskowce, granity i gnejsy | Prawie cała powierzchnia kraju z wyróżnieniem Niżu Polskiego | Powstały na bazie osadów polodowcowych zlodowacenia środkowopolskiego i bałtyckiego |
| Gleby płowe | Gliny zwałowe
utwory pyłowe
piaski |
Środkowa i północna Polska,
Małopolska, Wyżyna Lubelska, okolice Kielc, Wrocławia Niż Polski |
Duże rozprzestrzenienie związane jest z rozprzestrzenieniem osadów czwartorzędowych pokrywających około 80% powierzchni Polski |
| Gleby bielicowe | Piaski wydmowe
granity |
Cała powierzchnia kraju
tereny górskie |
Gleby nieurodzajne powstałe z ubogich skał macierzystych |
| Gleby bagienne | Muły, torfy | Podlasie, północna Polska | Powstają w wyniku odkładania się w warstwie powierzchniowej gleb utworów organicznych w warunkach beztlenowych. W wypadku słabszej anaerobiozy odkładają się muły, a w warunkach całkowitej anaerobiozy torfy |
| Mady | Lżejsze osady aluwialne, głównie mułki | Współczesne tarasy większych rzek w całym kraju | Osady nanoszone w czasie powodzi, części grubsze osadzają się bliżej koryta, natomiast części lżejsze są unoszone dalej |
