Kosaciec, irys — Iris spp.
Kosaćce rosną na każdej prawie działce, zwykle jednak są to pospolite odmiany kremowożółte lub biadoliła, nadal bowiem niewielu działkowców zna inne gatunki i odmiany, które mogą stać się prawdziwą perłą w kolekcji tych roślin.
Byliny te można podzielić na podstawie budowy części podziemnych na dwie grupy: kosaćce kłączowe i kosaćce cebulowe.
Kosaćce kłączowe. Najpopularniejsze z tej grupy są kosaćce bródkowe wysokie (Iris hybrida hort., dawniej Iris barbata). Nazwa ta obejmuje mieszańce kilku gatunków, najczęściej uprawiane w ogrodach. Wysokość roślin wynosi 60—120 cm. Płatki górne kwiatu tworzą kopułę, płatki dolne zaś odgięte są w dół i zaopatrzone u nasady w pasemko żółtych, pomarańczowych lub białych włosków, tzw. bródkę. Wyhodowano setki odmian, z których wiele stanowi nieoceniony materiał ozdobny. Kwiaty najnowszych odmian są zwykle dwa razy większe od dawnych. Z grubsza można podzielić te odmiany na jednobarwne i dwubarwne. Wśród jednobarwnych są śnieżnobiałe, srebrzystoniebieskie (np. ‘Wedgewood’), jasnoróżowe, cielistoróżowe (’Charmeur’), złotożółte (’Amber’), jasnofioletowe (’Souvenir de Mad. Gaudichau’) i wiele innych w mniej lub bardziej czystych odcieniach. Wśród dwubarwnych koloryt jest jeszcze bogatszy. Można spotkać np. takie połączenia: kopuła miedzianolila, dolne płatki karmazynowe (’Ambassadeur’); kopuła biała, dolne płatki różowoczerwone; kopuła lawendoniebieska, dolne płatki purpurowofiolftowe; kopuła żółta, dolne płatki purpurowo-brązowe itd. Swoistego wdzięku dodaje niektórym odmianom delikatne użytłowanie płatków. Często występują też barwy przydymione. Dekoracyjne są również liście.
Kosaćce tej grupy różnią się też porą kwitnienia, a więc wczesne kwitną w końcu maja, średnio wczesne — na początku czerwca i późne — od 10 do 20 czerwca. Mogą zatem zdobić działkę przez dość długi okres (6 tygodni).
Rośliny te pięknie harmonizują z niewielkim nawet lustrem wody tworząc pełną wdzięku całość. Można je sadzić na rabatach bylinowych, np. w zestawieniu z łubinami, floksami i astilbe, albo wzdłuż ścieżek, dróg i ogrodzeń. Ich kwiaty trzymają się w wodzie około tygodnia, bo choć poszczególne kwiaty szybko przekwitają, natychmiast rozwijają się kolejne w kwiatostanie.
Kosaćce bródkowe są niewybredne. Mogą rosnąć na różnych glebach, w słońcu i w półcieniu, gdzie nawet dłużej kwitną i nie płowieją. Oczywiście, znacznie lepsze wyniki osiąga się na glebie żyznej, przepuszczalnej, niekwaśnej (lekkie zakwaszenie znoszą dobrze) i nie wysuszonej przez korzenie drzew.
Najłatwiej rozmnaża się kosaćce przez dzielenie kłączy w kwietniu albo w połowie sierpnia, przeznaczając do sadzenia części zewnętrzne, zdrowe i żywotne. Można wprawdzie dzielić i sadzić rośliny w chwili przekwitania, ale później sadzone lepiej się ukorzeniają. Zależnie od wysokości poszczególnych odmian, która waha się w granicach 60—120 cm, sadzimy je co 30—50 cm, na głębokość około 5 cm. W ziemi należy kłącza umieszczać prawie poziomo.
Kosaćce posadzone w kwietniu wydają pędy kwiatowe w tym samym roku, lepiej jednak je usuwać, aby młode rośliny zbytnio się nie wysiliły. Z zabiegów pielęgnacyjnych najważniejsze jest podlewanie w czasie suszy i usuwanie przekwitłych kwiatów oraz pędów kwiatowych. Na jesieni nie trzeba obcinać zdrowych liści, lecz usuwać je w miarę więdnięcia (nawet w zimie) albo wczesną wiosną.
Gdy kosaćce zaczynają słabo rosnąć i mniej obficie kwitnąć, co następuje zwykle po 5 latach, trzeba je przesadzić. Po wykopaniu roślin odcinamy zdrowe części kłączy i sadzimy je na nowym miejscu. Można też posadzić je na poprzednim miejscu pod warunkiem, że przekopie się glebę z kompostem i przefermentowanym obornikiem.
Inny interesujący gatunek stanowi kosaciec niski (Iris pumila), który jest jakby miniaturą poprzednio opisanego, gdyż ma liście i kwiaty podobne, ale dorasta tylko do wysokości 15 —25 cm. Najefektowniejsze są jego odmiany o kwiatach ciemno-fioletowych, pomarańczowożółtych i czysto białych. Kwitną na początku maja, a czasem nawet w końcu kwietnia.
Można je stosować na obwódki rabat z wyższych kosaćców bądź sadzić na rabatach bylinowych w zestawieniu z niskimi bylinami, zwłaszcza cebulkowymi. Są też doskonałym uzupełnieniem rabat skalnych.
Rozmnażanie i pielęgnowanie są takie same jak poprzednio opisanych kosaćców bródkowych. Odstępy sadzenia 15—20 cm.
Bardzo wartościowym nabytkiem mogą być kosaćce syberyjskie (Iris sibrica), różniące się dość wyraźnie od poprzednich. Osiągają wysokość 100—120 cm. Liście ich, znacznie wyższe, dłuższe, ciemnozielone, tworzą malownicze kępy. Wprawdzie mają kwiaty o znacznie węższych płatkach, ale kwitną niezmiernie obficie, na początku czerwca. Najładniejsze są odmiany o kwiatach w różnych odcieniach fioletu i błękitu oraz śnieżnobiałych.
Dostosowują się do różnych warunków jeszcze łatwiej niż kosaćce bródkowe. Rosną dobrze nawet w miejscach zabagnionych i zacienionych. Są bardzo trwałe: na żyznej glebie, w półcieniu mogą rosnąć bez przesadzania nawet przez kilkanaście lat.
Rozmnaża się je również przez podział kłączy, najlepiej w kwietniu. Sadzi się co 40—50 cm.
Pędy kwiatowe ścina się, -gdy 1—2 dolne kwiaty w kwiatostanie są rozwinięte.
